УДК 821.512.19

ТЕМАТИЧЕСКОЕ СВОЕОБРАЗИЕ ХУДОЖЕСТВЕННЫХ ПРОИЗВЕДЕНИЙ М. НУЗЕТА

Мамутов Эскендер Талятович
ГБОУ ВО «Крымский инженерно-педагогический университет»
студент факультета истории и искусств, крымскотатарского языка и литературы

Аннотация
В статье «М. Нузетнинъ язгъан бедий эсерлернинъ мевзу чешитлиги» (Тематическое своеобразие художественных произведений М. Нузета) анализируется литературная жизнь в Крыму конца XIX – начала XX века. Рассматривается цикл поэтических произведений автора на разных этапах его литературной деятельности. Таким образом, выстраивается общая линия формирования художественного стиля М. Нузета.

Ключевые слова: Крым, крымскотатарская поэзия, литература, Мемет Нузет


THEMATIC ORIGINALITY OF M. NUZET’S WORKS

Mamutov Eskender Talyatovich
Crimean Engineering and Pedagogical University
student of the Crimean Tatar language and literature

Abstract
A literature life of Crimea at the late 19th and early 20th century is analyzed in the article «Thematic Originality of M. Nuzet’s works». It is considered the general layer of author’s works at different stages of his activity. It is built the general line of formation of M. Nuzet’s literary style.

Keywords: Crimea, Crimean Tatar poetry, literature


Библиографическая ссылка на статью:
Мамутов Э.Т. Тематическое своеобразие художественных произведений М. Нузета // Филология и литературоведение. 2016. № 2 [Электронный ресурс]. URL: https://philology.snauka.ru/2016/02/1922 (дата обращения: 16.07.2023).

Мемет Нузетнинъ язгъан бедий эсерлернинъ мевзу чешитлиги

Къырымтатар эдебиятынынъ корюмли ве истидатлы языджыларындан бири Мемет Нузет 1888 сенеси апрель 21 Гулюмбей коюнде дюньягъа келе. О, балалыкъ чагъында кой-койден саз чалып, бейит айтып юрген кедайлардан, кой къартларындан масалларны, дестанларны, текерлемелерни, аталар сёзлерини, айтымларны эшите, гъамлы тюркюлерни динълей. Чешит миллий урф-адетлеримизни, байрамларымызны коре. Сонъундан, эдебий яратыджылыгъында балалыкъ теэссуратларындан семерели файдалана.

Мемет Нузет озюнинъ ильк тасилини кой оджапчесинден ала. 1897 сенеси бабасы Шейхислям Челеби оны окъувыны девам эттирмек ичюн Кезлев медреселернинъ бирисине ёллай. Анасындан оксюз къалгъан Мемет эфенди омюрнинъ учь сенесини шу медреседе кечире. Бу ерде учь йыл девамында окъуп, ве кечирильген диний дерслернинъ севиесинден пек къанаатленмей. О, андаки окъувдан къуртулмакънынъ чаресини къыдыра ве, ниает, 1900 сенеси Багьчасарайдаки «Зынджырлы» медресесине авушмагъа имкянлар араштыра. Халкъ масалларыны, дестанларыны гузель бильген, озю де кимерде шиирлер язмагъа тырышкъан Меметнен − эдебият оджасы Исмаил Лёманов да меракълана. Онъа рус шаирлерининъ эсерлерини окъуп анълата ве ниает онынъ эдебиятнен джиддий меракъланмасына себепчи ола. Эдипнинъ фааль эдебий яратыджылыгъы тахминен 1905 сенесинде башлай. О йыллары халкъ яшайышы, медресе исляатлары мевзуларында сатирик ве юмористик эпиграммалар яза. Бойлеликнен, 1909 сенеси, сёзю кечкен эпиграммалар ичюн дёрт ай Акъмесджит апсханесине атыла. Апсханеден кьуртулгъан сонъ, Русие бойлап сеяаткъа чыкъа. 1909 сенеси Къазангъа бара ве А.Токъайнен корюше, онынъ лекцияларыны динълей.

Мемет Нузетнинъ ильк шиири 1912 сенеси «Терджиман» газетинде басылды. О, биринджи шиирлеринде Къырымнынъ чёль тарафыны, онынъ манзараларыны тасвирлей. Шиирлерни анълайышлы тильде яза. Шаир чешитли жанрларда ве мевзуларда эсерлерни яза. Мисаль оларакъ, бу пьесалар, поэмалар, балалар ичюн шиирлер.

Мемет Нузетнинъ эдебий яратыджылыгъында сатирик ве юмористик эсерлер чокъ ер тута. Булар «Сокъур козьден сеадет», «Ногьайнынъ адагъы», «Ава сертийген», «Тюркюли намаз», «Чобан ве эчки», «Менден де гедженъ хайыр!» ве дигерлеридир. Мемет Нузет шиирий эсерлерден гъайры несир эсерлер де яратты. «Селим сохта», «Бахтсыз къоранта» шулар джумлесиндендир.

Озь вакътында, М. Нузетнинъ иджадынен пек чокъ эдебиятшынаслар меракъландылар. Меселя: Э. Шемьи-заде, Ю. Къандым, Ш. Юнусов, И. Керимов, Н. Абдульваап, Л. Юнусова, И. Отар, М. Акчора, Н. Аметова, Н. Сейтягьяев, Н. Хайрединова, Гъ. Эюпов. Мезкюр алимлер языджынынъ терджимеиалыны ве иджадыны огренерек, къырымтатар эдебиятына буюк иссе къоштылар. Белли олгъаны киби, Мемет Нузет яшагъан девиринде арап хуруфатыны къулландылар. Земаневий аятымызда исе, биз кириль хуруфатыны къулланамыз. Бу себептен языджынынъ язгъан эсерлерини арап хуруфатындан кирилл хуруфатына чевирмеси киби, актуаль бир меселе чыкъты. Бизим базы эдебиятшынаслар, Гаспринский адына китапханеде булунгъан Мемет Нузетнинъ эльязмалары узеринде чалышып бу ишнен огъраштылар, ве эдебиятымызнынъ илерилювине буюк иссе къоштылар. Булардан: Н. Сейтягьяев, Н. Абдульваап, Ш. Юнусов ве башкъалары.

Элимизде олгъан малюматларгъа эсасланаракъ, М. Нузет вефат олгъанындан сонъ онынъ бир эльязма дефтери къалды. Буюк колемли эльязманынъ ичинде М. Нузетнинъ къолу иле арап язысынен язылгъан 132 шиир, бир манзум ве эки менсур эсернинъ метинлери ер тутмакътадырлар.  Язылыш тарихлары белли олгъан эсерлерининъ энъ эскиси «Чоранынъ пешманлыгъы» адлы шиир, Э. Шемьи-заденинъ малюматына коре, 1904, ве энъ сонъкиси «Унутмаз» манзумеси, дефтерде бельгиленлегенине бинаэн, январь 16, 1930 сенесине аиттирлер [5, c.6].

Дефтердеки эсерлерни шекиль ве мундеридже нокъта-и назардан учь къысымгъа больмек мумкюн. Биринджи къысымны шаирнынъ шахсий дуйгъу, тюшюнджелер ве козетмелерини акс эткен манзум эсерлер тешкиль этмектедирлер. Мевзуларына коре, оларны: кой аятынынъ манзаралары, хиджив ве кульку мевзулы шиирлер, къыссалар, апсхане аяты ве лирикасы, балалар ичюн шиирлер ве айры мевзуларда манзумелер.

Экинджи къысымгъа ичтимаий-сиясий, куньлюк ве тешвикъат мевзулы манзумелер кире. Гъаевий мундериджелерине коре, оларны миллий дуйгъунен ашлангъан ве «къызыл» шиирлер оларакъ, эки буюк группагъа айырмакъ мумкюндир. Миллий дуйгъулы шиирлер группасына дженкке къаршы язылгъан («Къанлы сене», «Етер артыкъ»), къырымтатар халкъынынъ аятындаки ичтимаий ве сиясий меселелерине («Агъладым», «Бизнинъ бабайлар», «Коченлер дюркюси») ве айрыджа ичкилик меселесине («Саруш акъай», «Сарушнынъ зевкъы», «Ички къурбаны») багъышлангъан манзумелер кирелер [5, c.7].

Мемет Нузет эдебияткъа илькиде, озюнинъ Къырымнынъ чель тарафынынъ аятыны, манзараларыны, кой эмекдарларынынъ фукъарелигини, джаилликлерини, сафдилликлерини тасвир эткен манзумелеринен кирип кельди. О, эр бир шиирни ойле бир ачыкъ, эр кеске анълайышлы, образлы тильде яза эди:

«Чель тарафынынъ койлюлери культепеге тырманыр,

Чельге, елгъа,къыбла-сырткъа, дерт бир якъкъа къараныр.

Ашкъа тойып кирер уйге, дым кошеде узаныр,

Ич ойламаз куфлю ерден инсан нелер къазаныр» [3].

«Озен», деп адландырылгъан шиирини Ватанымыз-Къырымнынъ багърындан акъып кечкен онларнен озенлернинъ (Салгъыр, Алма, Бельбек) ич бирининъ муайен адыны анъмай. Шаир огюне бойле макъсат къоймады. О небадат дюньясы олсун, айванат алеми олсун, инсаниет аяты олсун – эписине джан берген, алайыны яшаткъан сув акъкъында фикир юрсете. Озен джанлы образ-сыма манасында тарифлене.

«Талгъын акъып узакълардан келем мен,

Чокъ ер корем, чокъ да шейлер биллем мен.

Айдын куньлер, пек къаранлыкъ геджелер.

Йылдызчыкълар сувны менден ичелер» [2].

Эдебиятшынас Э. Шемьизаде Мемет Нузетнинъ яратыджылыгъыны бойле болюклерге боле:

  1. Сатирик ве юмористик эсерлер
  2. Энъ кучюк яшдаки балачыкълар ичюн шиирлер
  3. Лирик шиирлер
  4. Несир эсерлер

М. Нузетнинъ лирикасы аятта расткельген зорлукъларыны, инсаннынъ ички дюньясында юва къургъан муреккепликлер ве зыддиетлерни, инсаннынъ тюшюнджелерини тасвирлевде психологик талиль севиесине котериле [1, 83]. Шаирнинъ ашкъ лирикасы назик, ташкъын озенни гурьдели далгъалары киби къайнакъ дуйгъулы къальбининъ озьгюн сез иле язылгъан. Онынъ бу ватанперверлик, гражданлыкъ, акъикъат, ахлякъ, халкъ ве джемиет огюндеки бордж киби дуйгъулар окъуйыджынынъ шахсий дуйгъуларына чевириле биле. Эдип, аджайип образлар, унутылмаз левхалар вастасынен терен гъаели, заманнынъ талапларына джевап берген эсерлер яза. Онынъ эсерлериндеки фикир теренлиги, ифаде васталарынынъ зенгинлиги, сез усталыгъы бугунь де нумюне ола биле. Корюне ки, Мемет Нузет аджайып эсерлер яратты. Омюрюнде чокъ йыллар девамында оджалыкъ япкъан шаир балаларгъа юксек инсаний дуйгъулар ашлай биледжек, оларнынъ бедиий ве эстетик талапларына толу джевап бере биледжек шиирлер яратты [1, 83].

М. Нузетнинъ «Ана иле бала арасында» деген пек меракълы бир эсери де бар. Бу эсер диалог шекильде яратылгъан. Ана ве бала арасында олгъан суаль джевапта эсернинъ мундериджеси ачыла. Анасы баласындан сорай «Бу китапны ким йыртты?» − дегенде бала. «А бу элим» – деп джеваплана. Анасы баланы тазирлеген киби ола ве шойле дей:

«Не шай эттинъ, я балам? А, гузелим?

Китапны ич йыртмазлар, тек окъурлар,

Окъугъанлар гуллердайын къокъурлар» [1, 85].

Эльбетте, бойле юрек севгисинен айтылгъан сезлер, кичкенелерге озь тесирини быракъмакъ керек. Лякин о черепни сындыра, джамны айыра, шкафтан конфетни алып ашай, хошафны иче де, буларнынъ эписининъ себебини энъ кичкенелер киби анълата. Анасы кичкененинъ джевапларыны шойле умумийлештире:

«Ялан, ялан! Къабаат козьлеринъде

Янълышлыкъ бар, балайым, сёзлеринъде.

Къабаатынъ чокъала, тургъан сайын,

Мен, бир бала корьмедим ич сендайын.

Козюнъ корьген, эль алгъан, аякъ юрьген,

Хошаф, конфет зевкъыны агъызынъ сюрген» [1,185].

Шаир эсернинъ тербиевий тесирини сонъки дертлюкте ача:

«(Анасынынъ къучагъына атылып)

Бакъма козьге, анайым, тийме къолгъа!

Багъышлайыкъ оларны, биз бир ёлгъа.

Энди бир даа козь корьмез, къол да тутмаз,

Бизден изин олмаса, агъыз да ютмаз» [1, 185].

Корюне ки, шаир бала тербиесине багъышлангъан терен мундериджелер яратты. Екюн чекерек, М. Нузет буюк шаир олгъанына ич шубе ёкъ. Эдебиятымызда къалгъан излери ойледе къалды, ич бир кучь оны силип оламады. М. Нузет озь шиирлеринде ве эсерлерде актуаль проблем узеринде чалышты. Озь шиирлеринде чешит вакъиалар акъкъында яза эди, эм де, эр вакъыт акъикъатны яза эди. Чокъ эдебий васталары къулланып, онынъ эсерлери къырымтатар классик эдебиятына кире. Онынъ иджады ве, хусусан, фаалиети, даа къач йыл девамында огрениледжек, ве нетиджеде, окъуйыджыларгъа языджы акъкъында, иджады акъкъында, сонъ дередже, салмакълы китап тюшер.

 


Библиографический список
  1. Бекиров Дж. Мемет Нузет (1888-1934 / Дж. Бекиров // Несиллерден несиллерге мирас. – Акъмесджит : ФЛП Лемешко К.А., 2012. – 160с.
  2. Велиев Къ. Мемет Нузетнинъ «Озен» ве «Шаирнинъ юкъусы» манзумелери акъкъында / Йылдыз, − №5. – 2002 с.
  3. Велиев Къ. Ташламам къалемнен алеми сёкюп… / Къ. Велиев // Къырым. – 2005. – Сент. 7.
  4. Къандым Юнус. Мемет Нузетнинъ сёз эльмазлары / Ю. Къандым // Йылдыз. – 2003. − № 2. – С.130-142.
  5. Мемет Нузет. Къырымнынъ чель аятындан: Сайлама эсерлер джыйынтыгъы / М. Нузет. – Симф.: Доля, 2003. – 239с.
  6. Мемет Нузет. Ногъайнынъ адагъы; Сокъур козьденсаадет; Туркюли намаз / М. Нузет // Баарь эзгилери : татар языджыларынынъ эдебий эсерлер джыйынтыгъы. – Ташкент : УзССР Девлет Нефис эдебият, 1957. – С. 314-317.
  7. Ниаль Мемет Нузет къызы. Бабачыгъымны хатырлап… − Симф.: КъДжИ «Къырымдевокъувпеднешир» нешрияты», 2015. – 120 с.
  8. Нузет Н. Мемет Нузетнинъ зиялыларымыз арасында озюне ляйыкъ ери бар: Бу сене бабамнынъ догъгъанына 120 йыл толды / Н.М. Нузет // Къырым. – 2008. – Апр. 26.
  9. Сейтягьяев Н. Тертип этиджиден бир къач сез: [Мемет Нузетнинъ китабына кириш сез] / Н. Сейтягьяев // Къырымнынъ чёль аятындан: Сайлама эсерлер джыйынтыгъы / М. Нузет. –Симф.: Доля, 2003. – 240 с.
  10. Шемьи-заде Э. Эс, татлы ель, талгъын-талгъын (Мемет Нузетнинъ аяты ве яратыджылыгъы акъкъында) / Э. Шемьи-заде // Шемьи-заде Э. Эдебий ве тенкъидий макъалелер. – Симферополь: Доля, 2000. – 248с.


Все статьи автора «Мамутов Эскендер Талятович»


© Если вы обнаружили нарушение авторских или смежных прав, пожалуйста, незамедлительно сообщите нам об этом по электронной почте или через форму обратной связи.

Связь с автором (комментарии/рецензии к статье)

Оставить комментарий

Вы должны авторизоваться, чтобы оставить комментарий.

Если Вы еще не зарегистрированы на сайте, то Вам необходимо зарегистрироваться: